Η συμβολή της Ψυχοεκπαίδευσης στη θεραπεία της Διαταραχής Μετατραυματικού Στρες.

Περίληψη

Η Ψυχοεκπαίδευση αποτελεί μια διαδεδομένη θεραπευτική προσέγγιση στο πεδίο της ψυχικής υγείας. Έχει καθιερωθεί πλέον ως μορφή θεραπείας σε αρκετές ψυχικές ασθένειες και ο ρόλος της, στην αντιμετώπιση τους, αξιολογείται ως ιδιαίτερα σημαντικός. Στην περίπτωση της Διαταραχής Μετατραυματικού Στρες, η εφαρμογή της ως μέθοδος πρόληψης ή/και θεραπείας, εκτιμάται ότι βρίσκεται ακόμα υπό διαμόρφωση, σημειώνοντας, ωστόσο θετικούς δείκτες αποτελεσματικότητας. Συγκεκριμένα, στοχεύει στη διαμόρφωση ενός υποστηρικτικού θεραπευτικού πλαισίου για τα άτομα που φέρουν το τραυματικό βίωμα, επιχειρεί την άρση των συμπτωμάτων της διαταραχής μέσα από την ομαλοποίηση- φυσιολογικοποίηση τους και καλλιεργεί το αίσθημα της ελπίδας και της απόκτησης του ελέγχου. Επιπλέον, εκτιμάται ότι η εφαρμογή της μπορεί να αξιοποιείται σε άτομα που πρόκειται να εκταθούν σε κάποιο τραυματικό γεγονός, σε όσα το βίωσαν ή σε άτομα που εκδήλωσαν, μετέπειτα, σχετική συμπτωματολογία. Στην παρούσα εργασία, περιγράφεται ο ρόλος της ψυχοεκπαιδευτικής παρέμβασης στην αντιμετώπιση της διαταραχής, τα χαρακτηριστικά, το περιεχόμενο της παρέμβασης καθώς και οι παράγοντες που επηρεάζουν την εφαρμογή της και ενδεχομένως το βαθμό αποτελεσματικότητα της.

Εισαγωγή

Ο ρόλος της Ψυχοεκπαίδευσης στην αντιμετώπιση της Διαταραχής Μετατραυματικού Στρες άρχισε να διερευνάται περίπου στα τέλη της δεκαετίας του ’90.  Έκτοτε, αρκετά θεραπευτικά μοντέλα χρησιμοποιούν την ψυχοεκπαίδευση ως στοιχείο των παρεμβάσεων τους για την αντιμετώπιση του μετατραυματικού στρες αξιοποιώντας, κυρίως, τη δυνατότητα της ψυχοεκπαίδευσης να καλλιεργεί την προσδοκία για φυσική ανάρρωση και να μειώνει την προσδοκία ανάπτυξης συμπτωμάτων (Krupnick & Green, 2008). Η ψυχοεκπαίδευση, συνήθως, εφαρμόζεται στα αρχικά στάδια των θεραπευτικών παρεμβάσεων, αποτελεί μέρος αυτών και σπάνια λαμβάνει χαρακτηριστικά αυτόνομης θεραπείας. Κάτι τέτοιο, δεν επηρεάζει αρνητικά την αποτελεσματικότητα και το ρόλο της, αντιθέτως φαίνεται να διευκολύνεται, τόσο η ίδια η παρέμβαση στο σύνολο της, όσο και η συνεργασία των ασθενών με τις διαδικασίες και τα στάδια του θεραπευτικού πλαισίου (Schnyder et al., 2015). Επιπλέον, η ωφέλεια για τους ασθενείς δεν περιορίζεται μόνο στα αρχικά στάδια της θεραπείας αλλά παρέχεται καθ’ όλη τη διάρκεια της. Το γεγονός αυτό, δείχνει ότι, η ψυχοεκπαίδευση μπορεί να εντάσσεται, να προσαρμόζεται και να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των ατόμων όπως αυτές προσδιορίστηκαν αρχικά ή προέκυψαν κατά τη διάρκεια της παρέμβασης.

Ψυχοεκπαίδευση και Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες

Η διαδικασία της ψυχοεκπαίδευσης στη θεραπεία της διαταραχή του μετατραυματικού στρες στοχεύει στη μείωση των συμπτωμάτων μέσα από την πληροφόρηση, την αναγνώριση και ομαλοποίηση των επιπτώσεων της έκθεσης σε τραυματικό γεγονός (Southwick et al., 2008). Η προσέγγιση αυτή, καλλιεργεί ένα υποστηρικτικό πλαίσιο για τα άτομα που φέρουν το τραυματικό βίωμα μέσα από την ομαλοποίηση- φυσιολογικοποίηση των συμπτωμάτων τους και της επισήμανσης ότι υπάρχουν πηγές υποστήριξης όπου μπορούν να στραφούν καθώς και θεραπεία για αυτό που αντιμετωπίζουν (Krupnick & Green, 2008). Η συνθήκη αυτή φαίνεται να λειτουργεί σε ένα βαθμό ανακουφιστικά για το άτομα καθώς τα συμπτώματα τους επιχειρείται να γίνουν αντιληπτά ως συχνό επακόλουθο της έκθεσης σε τραυματικό συμβάν. Επιπλέον, το αίσθημα της μοναδικότητας των ενοχλητικών βιωμάτων περιορίζεται από το γεγονός ότι κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και σε άλλα άτομα, ενώ ταυτόχρονα δημιουργείται το αίσθημα της ελπίδας ότι μπορεί να υπάρξει έλεγχος, συνεπώς και θεραπεία.

Η ενημέρωση, πληροφόρηση ως χαρακτηριστικό συστατικό της ψυχοεκπαιδευτικής παρέμβασης, αποτελεί σημαντικό στοιχείο στην προσπάθεια περιορισμού των συμπεριφορών αποφυγής που παρατηρούνται σε ασθενείς με διαταραχή μετατραυματικού στρες. Οι συμπεριφορές αυτές αποφυγής ή προσπάθεια αποφυγής μνημών, σκέψεων ή συναισθημάτων, εξωτερικών υπενθυμίσεων (όπως: άτομα, μέρη, δραστηριότητες κ.α.) που αναδύουν αγχωτικές μνήμες, σκέψεις, συναισθήματα που σχετίζονται με το τραυματικό γεγονός, κατά κύριο λόγο, ευθύνονται για την αποτυχία αναγνώρισης, αντιμετώπισης και εξάλειψης των αναμνήσεων που ενεργοποιούνται από το φόβο (Southwick et al., 2008). Η ενημέρωση και η παροχή πληροφόρησης κρίνεται σημαντική καθώς δημιουργείται ένα γνωστικό πλαίσιο στο οποίο μπορούν να ενσωματωθούν οι εμπειρίες και τα βιώματα των ατόμων, τα συμπτώματα τους ως μέρος της διαταραχής, η κατανόηση αυτών και η ομαλοποίηση τους ως φυσιολογικές αντιδράσεις στο τραυματικό συμβάν. Επιπλέον, το πλαίσιο αυτό μπορεί να ενδυναμώσει τα άτομα μέσω της εμφύσησης του αισθήματος ελέγχου (των συμπτωμάτων, της διαταραχής, της λειτουργικότητας τους) εκπαιδεύοντας τους σε στρατηγικές και τεχνικές αντιμετώπισης κάτι το οποίο έχει θετικό πρόσημο στην ενίσχυση της αυτοεκτίμησης και στη μείωση της αυτοκριτικής ως απόρροια της διαταραχής (Phoenix, 2007).

Αξίζει να σημειωθεί ότι, η ψυχοεκπαιδευτική παρέμβαση για να λειτουργήσει μέσα σε ένα θεραπευτικό πλαίσιο αντιμετώπισης της διαταραχής μετατραυματικού στρες, θα πρέπει να έχει να τη δυνατότητα να ενσωματώνεται στα διάφορα στάδια της θεραπείας και να αναπτύσσεται παράλληλα με τη θεραπευτική σχέση. Συγκεκριμένα, η παροχή ψυχοεκπαίδευσης με τρόπο αποκομμένο από τη θεραπευτική διαδικασία λαμβάνει χαρακτηριστικά απλής ενημέρωσης γεγονός που αλλοιώνει το στόχο και τη φιλοσοφία της διαδικασίας και μπορεί να οδηγήσει σε παρερμηνείες (για παράδειγμα, λανθασμένη εκτίμηση της συμπτωματολογίας από τον ασθενή καθώς και συμπεράσματα). Αντιθέτως, η παροχή επιπλέον πληροφορίας σε μετέπειτα στάδιο της θεραπευτικής διαδικασίας και εφόσον το άτομο είναι έτοιμο να την αφομοιώσει, να την διαχειριστεί και να την αξιοποιήσει δημιουργεί ευνοϊκή βάση περαιτέρω επεξεργασιών του τραυματικού υλικού (όπως: τις επαναλαμβανόμενες μη θελημένες και ανεξέλεγκτες μνήμες του γεγονότος, αποσυνδετικά φαινόμενα αναβιώσεων, στα οποία το άτομο νιώθει να επαναλαμβάνεται το τραυματικό γεγονός, τα επαναλαμβανόμενα αγχωτικά όνειρα με περιεχόμενο από το συμβάν κ.α.), μέσω ενός αναδιαμορφωμένου και πιο λειτουργικού τρόπου αντίληψης της τραυματικής συνθήκης και των επιπτώσεων της. Η θεραπευτική σχέση και συγκεκριμένα η δημιουργείται μιας υποστηρικτικής σχέσης ανάμεσα στον θεραπευτή και τον θεραπευόμενο αποτελεί προαπαιτούμενο για την εφαρμογή και τη λειτουργία της ψυχοεκπαίδευσης. Το αίσθημα της συνεργασίας και της εμπιστοσύνης όπως αυτό καλλιεργείται και αναπτύσσεται μέσα στη θεραπευτική πράξη φαίνεται να έχει ενισχυτικό αποτέλεσμα στην αξιοποίηση των στοιχείων της ψυχοεκπαίδευσης από τους ασθενείς (Wessely et al., 2008).

Το περιεχόμενο της Ψυχοεκπαίδευσης στη Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες

Η ψυχοεκπαιδευτική παρέμβαση σε άτομα και πληθυσμούς που έχουν βιώσει τραυματικές εμπειρίες και νοσούν από τη διαταραχή μετατραυματικού στρες συνήθως παρέχει πληροφορίες και ενημέρωση αναφορικά στη φύση και την πορεία των μετατραυματικών αντιδράσεων, εκπαίδευση σε τρόπους διαχείρισης, αντιμετώπισης των ερεθισμάτων (εξωτερικά- εσωτερικά) που συμβολίζουν ή παρομοιάζουν το τραύμα καθώς και σε στρατηγικές για την εξομάλυνση των συμπτωμάτων  (Schnyder et al., 2015). Δεδομένου ότι, τα συμπτώματα της διαταραχής σε αρκετές περιπτώσεις μπορεί να συνδυάζονται δευτερογενώς με συμπτώματα άλλων διαταραχών, (όπως: αγχώδεις εκδηλώσεις, κατάθλιψη ή στοιχεία αυτών καθώς και περιγραφές συμπτωμάτων, θυμού, ενοχής και ντροπής), το περιεχόμενο της ψυχοεκπαίδευσης προσαρμόζεται και συνδυάζεται προκειμένου να ανταποκρίνεται στην επιπλέον συμπτωματολογία που μπορεί να εκδηλώνεται. Παράλληλα, η παρέμβαση μπορεί να επισημαίνει τα σημεία και τις ενδείξεις για το πότε και με ποιες ενέργειες πρέπει να αναζητείται περαιτέρω βοήθεια (στην περίπτωση αυτοκαταστροφικών- αυτοκτονικών συμπεριφορών) καθώς και πληροφορίες για το είδος του επαγγελματία και του πλαισίου που μπορεί να τους βοηθήσει (Krupnick & Green, 2008).

Επιπλέον, το περιεχόμενο μιας ψυχοεκπαιδευτικής παρέμβασης για την αντιμετώπιση του τραύματος μπορεί να περιλαμβάνει θεματικές όπως οι ακόλουθες: η επικράτηση του τραύματος, μύθοι και πραγματικότητες γύρω από το τραύμα, οι λόγοι για τους οποίους έδρασε ο δράστης (σε περιπτώσεις βίας, κακοποίησης, βιασμών), η επαναπλαισίωση των συμπτωμάτων ως επεξεργασία του τραύματος (δηλαδή η επίδραση του τραύματος στο σώμα, στη σκέψη, στο συναίσθημα, στη συμπεριφορά), καθώς και η διαμόρφωση ενός πλάνου ασφάλειας, η φροντίδα του εαυτού, η ρύθμιση του συναισθήματος, η χρήση αποτελεσματικών στρατηγικών αντιμετώπισης που προωθούν την ανθεκτικότητα, η αναγνώριση των συμπτωμάτων που χρειάζονται εντατικότερη θεραπεία και η εξοικείωση με τη θεωρητικό υπόβαθρο της θεραπευτικής προσέγγισης που πρόκειται να ακολουθηθεί. Σημαντικό είναι, η παρέμβαση και οι διαδικασίες αυτής να επικοινωνούνται στους θεραπευόμενους καθώς κάτι τέτοιο διαμορφώνει καλύτερη συνεργασία, τα άτομα γνωρίζουν και συμμετέχουν πιο ενεργά, διαμορφώνουν ρεαλιστικές προσδοκίες για την παρέμβαση και συντονίζουν την προσωπική τους στοχοθεσία (Phoenix, 2007).

Ψυχοεκπαίδευση στην πρόληψη του μετατραυματικού στρες

Σύμφωνα με τους Creamer και O’Donnell (2008), η ψυχοεκπαιδευτική διαδικασία μπορεί να εφαρμόζεται τόσο ως μέσο πρόληψης όσο και ως μέσο θεραπείας στην αντιμετώπιση συμπτωμάτων. Με το σκεπτικό αυτό, η ψυχοεκπαίδευση μπορεί να εφαρμόζεται σε διαφορετικά χρονικά σημεία. Συγκεκριμένα, μπορεί να παρέχεται προληπτικά πριν από ένα αναμενόμενο τραυματικό γεγονός στα άτομα που πρόκειται να εκταθούν σε αυτό, σε όσους βίωσαν το τραυματικό γεγονός ή αργότερα σε όσα άτομα εκδήλωσαν σχετική συμπτωματολογία. Η εκτίμηση αυτή δεν έχει αποδειχθεί επαρκώς, για το κατά πόσο δηλαδή, η ψυχοεκπαίδευση από μόνη της είναι σε θέση να συμβάλει αποτελεσματικά στην πρόληψη του μετατραυματικού στρες. Ωστόσο, και οι Southwick et al. (2008), συντάσσονται με την εν λόγω άποψη, εκτιμώντας ότι ο ρόλος της είναι σημαντικός στην πρόληψη ή και τη βελτίωση του χρόνιου μετατραυματικού στρες. Η εφαρμογή της θα μπορούσε να φανεί αποτελεσματική στην υποστήριξη των ατόμων που νοσούν από τη διαταραχή ανακουφίζοντας τους από ένα βαρύ και επώδυνο ψυχολογικό φορτίο που σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να φέρουν για πολλά χρόνια. Παράλληλα, η παρέμβαση μπορεί να απευθύνεται στο οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον με στόχο την αναγνώριση των προειδοποιητικών ενδείξεων αλλά και των συμπτωμάτων της διαταραχής καθώς και την ενημέρωση τους για το πως και που να απευθυνθούν για περαιτέρω υποστήριξη και θεραπεία.

Επίλογος: Περιορισμοί και προτάσεις βελτίωσης της ψυχοεκπαιδευτικής παρέμβασης

Η Ψυχοεκπαίδευση αποτελεί μια πολυπαραγοντική παρέμβαση και η συνδρομή της στη θεραπεία της Διαταραχής Μετατραυματικού Στρες επηρεάζεται από ένα σύνολο παραγόντων που έχουν να κάνουν: με το πρόγραμμα παρέμβασης (βαθμός και συχνότητα έκθεσης στο υλικό, περιεχόμενο και ποιότητα υλικού), το επίπεδο γνώσεων των επαγγελματιών που θα την εφαρμόσουν, την χρονική στιγμή της παρέμβασης, τον τρόπο παροχής της ψυχοεκπαίδευσης, τους θεραπευτικούς στόχους που τίθενται (Southwick et al., 2008) και φυσικά, τα χαρακτηριστικά του πληθυσμού στον οποίο απευθύνεται (γλώσσα, πεποιθήσεις, στάσεις, κουλτούρα) (Krupnick & Green, 2008). Η συνθήκη αυτή διαμορφώνει την ανάγκη προσαρμογής της ψυχοεκπαίδευσης στην κουλτούρα και στο πλαίσιο του πληθυσμού στόχου που στην περίπτωση του μετατραυματικού στρες παρουσιάζει διαφορετικές πολιτισμικές εκφάνσεις. Η διαμόρφωση εξατομικευμένων παρεμβάσεων δίνει τη δυνατότητα στην ψυχοεκπαίδευση να ενισχύσει την αποτελεσματικότητα της και στα άτομα να επωφεληθούν περισσότερο καλύπτοντας πιο ουσιαστικά τις ανάγκες τους για υποστήριξη.

Όσον αφορά στο περιεχόμενο των παρεμβάσεων για τη θεραπεία του μετατραυματικού στρες, υποστηρίζεται ότι, ο σχεδιασμός του και η εφαρμογή του θα πρέπει να είναι περισσότερο θετικά προσανατολισμένο και να εστιάζει λιγότερο στα συμπτώματα (Wessely et al., 2008). Κάτι τέτοιο υποδεικνύει την ανάγκη διαμόρφωσης περιεχομένου με προσανατολισμό στην προσαρμογή και στην ανθεκτικότητα περιορίζοντας τα στοιχεία που παραπέμπουν σε καταστάσεις παθολογίας και δυσλειτουργίας. Τα άτομα που έχουν βιώσει τραυματικό γεγονός ή νοσούν από διαταραχή μετατραυματικού στρες χρειάζονται την ενθάρρυνση και την ενίσχυση και λιγότερο την επισήμανση της δυσλειτουργίας που ήδη βιώνουν με τη μορφή διαφόρων συμπτωμάτων. Για το λόγο αυτό, ο σχεδιασμός του περιεχομένου των παρεμβάσεων χρειάζεται να μελετά το τι γνωρίζουν ήδη και τι όχι τα άτομα της ομάδας στόχου, και συνεπώς τι είδους πληροφόρηση χρειάζονται (Creamer & O’Donnell, 2008). Τέλος, ο προσανατολισμός των ψυχοεκπαιδευτικών παρεμβάσεων στην προσαρμογή των ατόμων της ομάδας στόχου θα πρέπει μέσα από το περιεχόμενο, την εκμάθηση δεξιοτήτων και στρατηγικών να συμβάλει στη μείωση του κοινωνικού στίγματος, στην ενθάρρυνση της κοινωνικής υποστήριξης και στη διευκόλυνση αναζήτησης και παροχής περαιτέρω βοήθειας όταν αυτή είναι απαραίτητη (Krupnick & Green, 2008).

Κλείνοντας, αξίζει να σημειωθεί ότι, το πεδίο της ψυχοεκπαίδευσης στα πλαίσια του τραυματικού στρες είναι σχετικά νέο και βρίσκεται ακόμα υπό διαμόρφωση. Υπάρχουν αρκετές αντικρουόμενες απόψεις αναφορικά στην αποτελεσματικότητα της για τη θεραπεία της εν λόγω διαταραχής κάτι το οποίο προκύπτει λόγω της απουσίας αρκετών τεκμηριωμένων μελετών συγκριτικά με άλλες διαταραχές και νόσους αλλά και ζητημάτων μεθοδολογίας έρευνας και αξιολόγησης. Οι δυσκολίες αυτές και οι περιορισμοί, αν και έχουν επισημανθεί από την επιστημονική κοινότητα, δεν φαίνεται ωστόσο, να επηρεάζουν τη συνδρομή της, στη θεραπευτική αντιμετώπιση της διαταραχής, η οποία φαίνεται να σημειώνει θετικό πρόσημο.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Creamer, M., & O’Donnell, M. (2008). The pros and cons of psychoeducation following trauma: Too early to judge? Psychiatric, 71(4), 319-321.

Krupnick, J. L., & Green, B. L. (2008). Psychoeducation to prevent PTSD: A paucity of evidence. Psychiatric, 71(4), 329-331.

Phoenix, B. J. (2007). Psychoeducation for survivors of trauma. Perspectives in Psychiatric Care, 43(3), 123-131.

Schnyder, U., Ehlers, A., Elbert, T., Foa, E. B., Gersons, B. P. R., Resich, P. A., … Cloitre, M. (2015). Psychotherapies for PTSD: what do they have in common? European Journal of Psychotraumatology, 6.

Southwick, S., Friedman, M., & Krystal, J. (2008). Does Psychoeducation helps prevent posttraumatic psychological distress? In reply. Psychiatry, 71(4), 303-307.

Wessely, S., Bryant, R. A., Greenberg, N., Earnshaw, M., Sharpley, J., & Hacker Hughes, J. (2008). Does Psychoeducation helps prevent posttraumatic psychological distress? Psychiatry, 71(4), 287-302.