Μια Λακαν-αλυτική Ανάγνωση του βιβλίου: Ο Τοξικομανής και ο Νόμος, της Ρόδη Καγγελάρη, εκδόσεις Εκκρεμές.

Στο βιβλίο, Ο Τοξικομανής και ο Νόμος, η Ρόδη Καγγελάρη, καταφέρνει με τρόπο περιγραφικό, βιωματικό, συνδυαστικό, να μας μεταδώσει ένα αίσθημα έντονης και δραματικής κίνησης σε μια διαδρομή υπόστασης από την αταξία στην τάξη, από τη μήτρα στις συμβολικές και πραγματικές λειτουργίες του Πατέρα -Νόμου, από την κομματιασμένη εικόνα του σώματος στην ενοποίηση του ψυχισμού, από τα ραγίσματα του σπασμένου καθρέφτη, στις τρύπες, στα κενά νοήματος, στο υποκείμενο τοξικομανή, στην ουσία και στην εξάρτηση. Μια κίνηση- διαδρομή, που είναι το ίδιον του κάθε ανθρώπινου πεπρωμένου. Είναι η κίνηση της υποχρεωτικής εγκατάλειψης της καθ’ ολοκληρίαν απόλαυσης, εγκατάλειψη που επιβάλει ο ανθρώπινος νόμος στη συναίνεση του υποκειμένου στην ενόρμηση, στην υποταγή της επιθυμίας στη ματαίωση.

Η είσοδος και το πέρασμα είναι καθοριστικές στιγμές αυτής της διαδρομής. Μια διαδρομή που πολλά εξαρτώνται από το τι θα κάνει κανείς αυτήν την αταξία, γιατί η κατάσταση που επιβάλλεται στο υποκείμενο, διαδραματίζεται εξίσου και μέσα από το υποκείμενο. Η μετατροπή της κατάστασης- και ως εκ τούτου η ίδια η μετατροπή του υποκειμένου- συνδέεται απόλυτα με το βήμα που θα κάνει ή θα αποφύγει. Με τη θέση που θα υιοθετήσει ή θα εγκαταλείψει. Με το μέρος που θα πάρει ή θα αρνηθεί. Με το πως θα αναζητήσει, με το πως θα δομήσει, θα αποδεχθεί ή θα απορρίψει το εγώ, διαμέσου ή παρά την ύπαρξη του Άλλου. Του Άλλου, ενός Άλλου: ως πηγή αποδοχής, ως πηγή απειλής και ανασφάλειας, ως πηγή σταθερότητας, ως πηγή αστάθειας, μητέρα απούσα, υπερ-παρούσα, μητέρα παρούσα δια της απουσίας της, πατέρας απών σωματικά και ψυχικά, πατέρας εκπρόσωπος ενός Νόμου που εισάγει την απαγόρευση, την επιταγή, τον κανόνα, το όριο, Πατέρας ως ρυθμιστής της επιθυμίας, Πατέρας ως εκπρόσωπος ενός Νόμου με ασαφή, εύθραυστα, ανίσχυρα χαρακτηριστικά, πηγή ματαίωσης, απογοήτευσης, στεναχώριας.

Ο Άλλος, ανοίγεται στο υποκείμενο, ένας Άλλος στον οποίο θα παίξει με τη δική του παρτιτούρα, και το υποκείμενο θα πρέπει να τα βγάλει πέρα όπως μπορεί, με την απώθηση που του επιβλήθηκε από τον Νόμο και να θέσει σε δοκιμασία την επιθυμία του, δηλαδή να βιώσει το δέσιμο που δημιουργήθηκε για τον καθένα μεταξύ της απόλαυσης και του Νόμου.

Αυτό είναι το πραγματικό του υποκειμένου, εκεί είναι που εξανθρωπίζεται και όχι αλλού. Είναι η στιγμή που η επιθυμία του υποκειμένου διέρχεται μέσα από τον κοινωνικό δεσμό και επιχειρεί μέσα στο προσχηματικό να ενώσει τον έναν με τον άλλο.

Στην περίπτωση της τοξικομανίας αυτό το πέρασμα διακόπτεται. Όχι μόνο επειδή η τοξικομανία σημαίνει ρήξη με την επιθυμία, τη φαντασίωση και τη φαλλική απόλαυση αλλά και δεδομένης της επιλογής του υποκειμένου προκειμένου να τα βγάλει πέρα με τον Άλλο, τη γλώσσα που κατοικεί και το σώμα του. Κάτι το οποίο πρόκειται για μια αυτιστική επιλογή του υποκειμένου και δη θανατηφόρα.

Το ναρκωτικό κατά Λακάν, είναι ο μόνος τρόπος για να διακοπεί ο γάμος με τη φαλλική απόλαυση, (το ναρκωτικό, η ουσία) μας εισάγει σε ένα είδος ρήξης με τη φαλλική απόλαυση, δεν αποτελεί μόρφωμα συμβιβασμού αλλά ένα μόρφωμα ρήξης με την απόλαυση, με τη θέση του πατέρα, με το Όνομα του πατέρα και το μέλλον αυτού, μέσα στον πολιτισμό μας.

Επιπλέον, το ναρκωτικό είναι μια ρήξη με τις ιδιαιτερότητες της φαντασίωσης. Η τοξικομανία, η εμπειρία του ναρκωτικού, είναι μια χρήση της απόλαυσης εκτός της φαντασίωσης. Είναι ένα βραχυκύκλωμα που έχει ως αποτέλεσμα το φαντασιακό, το συμβολικό και το πραγματικό να βρίσκονται σε μια συνέχεια: αντίληψη πρωτόγνωρων αισθήσεων, τροποποιήσεις των βιωμένων αναπαραστάσεων του σώματος, εμπειρία απόλαυσης χωρίς γλωσσική διαμεσολάβηση, εγκατάλειψη των κοινωνικών δεσμών κ.α.

Η ρήξη με τη φαλλική απόλαυση, κατά Λακάν, συνεπάγεται το ότι μπορούμε να απολαύσουμε χωρίς τη φαντασίωση. Το αντικείμενο αίτιο της απόλαυσης- το ναρκωτικό, εμφανίζεται σαν ένα αντικείμενο που αφορά περισσότερο το υποκείμενο της απόλαυσης παρά το υποκείμενο της ομιλίας, εφόσον του επιτρέπει να απολαύσει χωρίς να περάσει από τον Άλλο.

Όπως σημειώνεται από τη συγγραφέα (σελ 43): Ο μελλοντικός τοξικομανής δεν μπορεί να δημιουργήσει σχέση με τον Άλλο. Από νωρίς, έμαθε βιωματικά ότι η ταυτόχρονη παρουσία του στον κόσμο με τον Άλλον είναι αδύνατη. Για να υπάρχει για τον Άλλον, χρειάζεται να αποποιηθεί τον εαυτό του. Για να συνεχίσει να υπάρχει ο Άλλος, χρειάζεται ο ίδιος να θυσιαστεί. Για να υπάρχει ο ίδιος χρειάζεται να εξαφανιστεί ο Άλλος. Οι δυο τους γίνονται ένας, συγχωνεύονται, ταυτίζονται, χάνονται. Ο Άλλος, ο τόσο πολύτιμος και απαραίτητος Άλλος, δεν τον αφήνει να υπάρξει ανεξάρτητα. Ορίζει την ύπαρξη του, καθορίζει τη θέση του, απαιτεί τη θυσία και την αφοσίωση του…. (Ο τοξικομανής) θα μάθει να υπάρχει μέσα από το να μην υπάρχει, θα μάθει να ζει μέσα από το θάνατο, στα όρια της ύπαρξης του. Κι αυτό θα αποτελέσει βασικό στοιχείο της προσωπικότητας του: όχι μόνο χρειάζεται να καταργηθεί ο άλλος για να υπάρξει ο ίδιος αλλά και ο ίδιος θα υπάρξει χωρίς να υπάρχει, ταυτισμένος, ίσως με τον απόντα – πατέρα Νόμο. Θα υπάρχει απουσιάζοντας. Το μοτίβο αυτό θα επαναληφθεί σε όλες τις επόμενες σχέσεις του…Θα εξαρτάται από αυτές ή δεν θα έχει καθόλου σχέσεις. Θα αναζητά και θα αποφεύγει τον Άλλον, μέχρις ότου ανακαλύψει κάτι που θα απολαμβάνει τη λειτουργία του Άλλου στην ψυχή του, χωρίς τον Άλλο παρόντα. Θα ανακαλύψει την ουσία και ταυτόχρονα θα χάνεται.

Ο θάνατος του τοξικομανή ένα συμβολικό αλλά και ένα πραγματιστικό ενδεχόμενο περνά από τα διάφορα στάδια και πηγάζει από τη θέληση του χρήστη για κυριαρχία σε ένα σώμα που υποφέρει.

Ο χρήστης ουσιών, ο addictus, ο υποτελής σε μια ουσία, σε έναν ορισμένο τρόπο ζωής όπου η θανατηφόρα ουσία είναι πηγή ζωής, είναι γνώστης της πραγματικότητας του: γνωρίζει δηλαδή ότι η πρακτική απόλαυσης που έχει επιλέξει εμπεριέχει παράδοξα που ακόμα κι αν τον οδηγούν σε αδιέξοδα καθορίζουν έναν τρόπο ζωής με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.  

• Ο εξαρτημένος …. θα ορίζει, θα θέτει, θα αποφασίζει, θα έχει έναν ιδιότυπο έλεγχο στην καταβρωχθιστική σχέση με την οικογένεια, βάζοντας ένα φρένο στον αφανισμό του. Θα έχει το δικό του Νόμο…ως θύτης… θα προσπαθήσει ανεπιτυχώς να θέσει όριο στο χάσιμο της ταυτότητας του… θα προσπαθήσει να γίνει ο Άλλος που δεν ήρθε ποτέ… Θα βρει το Νόμο, παίζοντας με το Νόμο..(74)…. θα συναντήσει το νόμο (κοινωνικό) (77)…. θα συναντήσει την πραγματική λειτουργία της φυλακής και τη συμβολική (τη συγκράτηση, τη διατήρηση του ελέγχου του εαυτού, τις μητρικές λειτουργίες – το κράτημα, την εμπερίεξη – κατά Winnicott (σελ.102).

Με το θάνατο, το υποκείμενο τοξικομανής, αναπτύσσει μια επικίνδυνη ερωτοτροπία. Η ναρκωτική ουσία χρησιμοποιείται για να αμβλυνθεί η επιθετική ενόρμηση και τελικά να παρεμποδισθεί η ενσωμάτωση της, αυτή (η επιθετική ενόρμηση) στρέφεται ενάντια του ίδιου του υποκειμένου και καταλήγει στην καταστροφή του, είτε μέσω μιας πραγματικής ή συγκαλυμμένης αυτοκτονίας από υπερβολική δόση, είτε μέσω των σωματικών συνεπειών που προξενεί η τοξική ουσία. Αυτή η ενόρμηση (του θανάτου), παρασύρει το υποκείμενο να εγκαταλείψει εαυτόν χαμένο …. στην αναζήτηση ενός μυθικού πλήρους Άλλου… το υποκείμενο τοξικομανής προσπαθεί να ξαναβρεί την imago της μητέρας.

• Όπως περιγράφεται από τη συγγραφέα (σελ 45): Γεμάτος κενά, τρύπες στον ψυχισμό του, ψάχνει απεγνωσμένα να νιώσει συμπαγής, να σταματήσει τον πόνο που αναβλύζει από το αρχαϊκό τραύμα μέσα από αυτές τις τρύπες του ψυχισμού του. Γεμάτος ανία και ανικανότητα ψυχικής αναπαράστασης, θυμό, ενοχή, ντροπή και φόβο, θα παίζει συνεχώς με τα όρια.. δημιουργώντας τομές στην πραγματικότητα από την οποία αναζητά να ανακουφιστεί. Θα παίξει με το νόμο, θα τον προκαλέσει και θα φτάσει να συναντήσει το θάνατο, ρισκάροντας να χάσει..Είναι οι εξαρτημένοι που θα αναζητήσουν το Νόμο με τόση λαχτάρα αλλά και τόση απαξίωση, όση νιώθουν για τον πατέρα, για τον Πατέρα -Νόμο, απευθυνόμενοι σε όλη την κοινωνία- σύμμαχο των γονέων μέσω του κοινωνικού ελέγχου. Τοποθετώντας το σώμα τους και επίσημα, χωροταξικά εκτός κοινωνίας, εκπληρώνουν την αποστολή τους να είναι και επίσημα ένοχοι. Η κοινωνία θα τους δικάσει ως ενόχους για την απάρνηση του Νόμου. Οι ίδιοι θα αυτοδικαστούν για την ίδια τους την απαξιωμένη ύπαρξη, την αμφισβήτηση και την απόπειρα εξέγερσης απέναντι σε αυτή την απόλυτη γονεϊκή και κοινωνική εξουσία.

Τι μας διδάσκουν τα υποκείμενα τοξικομανείς (Μερικές Παρατηρήσεις):

• Η τοξικομανία συνιστά ένα φαινόμενο κοινωνικού αποκλεισμού στο βαθμό που πλήττεται ριζικά ο κοινωνικός δεσμός.
• Η ουσία της τοξικομανίας είναι η υπόσταση, το περιεχόμενο, το νόημα, το είναι της κατάλυσης των ορίων. Κάθε τι δηλαδή που για το υποκείμενο τοξικομανής: υποδηλώνει περιορισμό, που πρέπει να προσπεράσει, κάθε τι που τον αναγκάζει να ζει στην πραγματικότητα. Κάθε τι που τον υποχρεώνει να αναγνωρίζει και να αντέχει το ποιος είναι, ότι δεν είναι κανείς (σελ 70).
• Τα υποκείμενα τοξικομανείς, υπακούν σε μια λογική του τύπου: «όλοι ίδιοι και ο καθένας το δικό του» και σε αυτό το σημείο είναι που ο τοξικομανής συναντά το παράδοξο της παγκοσμιοποίησης. Η χρήση ουσιών φαίνεται να υπακούει σε αυτή την πολιτική της εξατομικευμένης, αυτιστικής απόλαυσης, που παράλληλα εγγυάται την κοινή ταυτότητα σε όσους την επιλέγουν.
• Για το υποκείμενο τοξικομανή υπάρχει μόνο η πράξη, σώμα σε πράξη. Ο τοξικομανής πράττει ως σώμα. Ένα σώμα που δέχεται βομβαρδισμό επιθέσεων από το ασυνείδητο, που διψάει για εκτόνωση. Ένα σώμα που ελλείψει ικανότητας ψυχικής- φαντασιακής αναπαράστασης, θα γίνει φορέας και μέσο εκτόνωσης. Δια μέσου της ουσίας έχει αναπληρώσει τις ψυχικές του ανάγκες, τις έχει εκτοπίσει συναντώντας μόνο φυσικούς, πραγματικούς φραγμούς. Διαμέσου της ουσίας επιχειρεί να τους παραβεί και να τους ξεπεράσει. Με την ουσία επαληθεύει τα κενά του ψυχισμού του, τα ανακουφίζει προσωρινά, τα μετατρέπει σε σημάδια ανάγκης για πράξη δια της σωματικής οδού, επαληθεύοντας παράλληλα την αδιάκοπη επιθυμία του να διακόψει την πραγματικότητα με την ουσία.
• Το υποκείμενο τοξικομανής, αναζητά την ελευθερία. Μια ελευθερία που περνάει μέσα από τη λειτουργία του Συμβολικού Νόμου, τον οποίο δεν κατάφερε να αναγνωρίσει, να εσωτερικεύσει. Αυτόν προκαλεί, προκαλώντας τον κοινωνικό νόμο. Αυτόν απαξιώνει ενώ ταυτόχρονα αποζητά για να νιώσει ελεύθερος, όντας υποδουλωμένος στο «Νόμο» της ουσίας.